چشم شهر/ مشهد «مریم غزل‌باش» کارشناس ارشد ارتباطات و پژوهشگر حوزه رسانه در یادداشتی به بررسی جلوه‌های فرهنگ رضوی در شعر، موسیقی، سینما، نمایش، خوشنویسی و هنرهای تجسمی در مشهد، و چگونگی ترویج آن می‌پردازد.

در شهر مشهد، جایی که گنبد طلایی حرم مطهر امام رضا (ع) چون نگینی در قلب پایتخت معنوی ایران می‌درخشد، فرهنگ رضوی به مثابه چشمه‌ای زلال، هنر و ادبیات این دیار را سیراب کرده است. این فرهنگ، که ریشه در باورهای عمیق شیعی و حضور معنوی هشتمین امام دارد، در شعر، موسیقی، سینما، نمایش، خوشنویسی، و هنرهای تجسمی جلوه‌گری می‌کند و به عنوان نیرویی الهام‌بخش، هویت فرهنگی و هنری مشهد را شکل داده است. از اشعار عرفانی شاعران خراسانی تا فیلم‌هایی که داستان زائران را روایت می‌کنند، فرهنگ رضوی نه تنها در تولیدات هنری بازتاب یافته، بلکه به ابزاری برای ترویج ارزش‌های معنوی و انسانی تبدیل شده است. در این مقاله، به بررسی جلوه‌های فرهنگ رضوی در هنر و ادبیات مشهد و چگونگی ترویج آن در جامعه می‌پردازیم.

فرهنگ رضوی: خاستگاه هنر و معنویت

فرهنگ رضوی، که از حضور حرم مطهر امام رضا (ع) و آیین‌های مرتبط با آن سرچشمه می‌گیرد، ترکیبی از معنویت، محبت، و همبستگی است که در هنر و ادبیات مشهد نمود یافته است. به گفته دکتر زهرا حسینی، استاد ادبیات دانشگاه فردوسی مشهد، «حرم رضوی به عنوان مرکزی معنوی، نه تنها شاعران و هنرمندان را به خلق آثار عمیق و معنوی ترغیب کرده، بلکه فضایی برای تبادل فرهنگی میان زائران و هنرمندان فراهم آورده است.» این فرهنگ، با تأکید بر ارزش‌هایی مانند کرامت انسانی، بخشش، و عشق به اهل بیت، به بستری برای خلاقیت‌های هنری تبدیل شده است.

شعر: آوای عرفان و عشق رضوی

شعر، به عنوان یکی از قدیمی‌ترین اشکال ادبی در فرهنگ خراسانی، بیش از هر هنر دیگری تحت تأثیر فرهنگ رضوی قرار گرفته است. شاعران بزرگی چون عطار نیشابوری با آثار عرفانی خود، و شاعران معاصر مانند محمدعلی بهمنی، با الهام از فضای معنوی حرم، اشعاری در مدح امام رضا (ع) و مفاهیم عرفانی سروده‌اند. بهمنی در یکی از اشعارش می‌سراید: «در حرم تو، هر نفس آواز است / قلب عاشق در طوافت باز است.» این بیت، نمونه‌ای از پیوند عمیق شعر پارسی با فرهنگ رضوی است.

مراسم شعرخوانی در حرم، به‌ویژه در ایام دهه کرامت (از ولادت حضرت معصومه (س) تا ولادت امام رضا (ع))، یکی از مهم‌ترین جلوه‌های ترویج شعر رضوی است. به گفته سارا رضوی، عضو انجمن ادبی رضوی، «این مراسم‌ها، که هر سال هزاران نفر را گرد هم می‌آورد، فضایی برای کشف استعدادهای جوان و ترویج شعر عرفانی فراهم می‌کنند.» در سال ۱۴۰۲، بیش از ۲۰۰ جلسه شعرخوانی در حرم و مساجد مشهد برگزار شد که نشان‌دهنده جایگاه ویژه شعر در فرهنگ رضوی است.

موسیقی: نوای معنوی در خدمت فرهنگ رضوی

موسیقی، به‌ویژه موسیقی آیینی و مذهبی، یکی دیگر از حوزه‌هایی است که فرهنگ رضوی در آن بازتاب یافته است. نواهای سنتی مانند نقاره‌نوازی در حرم، که قدمتی چندصدساله دارد، بخشی جدایی‌ناپذیر از هویت فرهنگی مشهد است. این نواها، که در هنگام طلوع و غروب خورشید نواخته می‌شوند، زائران را به سوی حال‌وهوای معنوی هدایت می‌کنند. به گفته استاد علی کاظمی، نوازنده و پژوهشگر موسیقی، «نقاره‌نوازی حرم، مانند یک سمفونی معنوی است که قلب زائران را با ریتم ایمان هماهنگ می‌کند.»

علاوه بر موسیقی سنتی، گروه‌های موسیقی مذهبی در مشهد با تولید سرودها و قطعات آیینی، فرهنگ رضوی را ترویج می‌کنند. برای مثال، گروه سرود آستان قدس رضوی هر ساله در مراسم‌های مذهبی قطعاتی در مدح امام رضا (ع) اجرا می‌کند که در شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌ها نیز منتشر می‌شود. در سال ۱۴۰۲، بیش از ۵۰ قطعه موسیقی مذهبی جدید در مشهد تولید شد که بسیاری از آن‌ها در سطح ملی و بین‌المللی مورد استقبال قرار گرفتند.

سینما: روایت زائران و معنویت

سینما نیز از فرهنگ رضوی بی‌بهره نمانده است. فیلم‌سازان مشهدی با ساخت آثار داستانی و مستند، داستان زائران، آیین‌های حرم، و تأثیر فرهنگ رضوی بر زندگی مردم را به تصویر کشیده‌اند. فیلم‌هایی مانند «مهمان مامان» (داریوش مهرجویی) و مستندهایی مانند «زائر» (محمدعلی شعبانی) نمونه‌هایی از این آثار هستند که زندگی ز Catania در حرم را به نمایش می‌گذارند. احمد محمدی، کارگردان مشهدی، می‌گوید: «سینما در مشهد ابزاری برای نشان دادن پیوند عFAC1 عمیق میان مردم و فرهنگ رضوی است.»

آستان قدس رضوی با حمایت مالی از تولید فیلم‌های مذهبی، نقش مهمی در ترویج فرهنگ رضوی از طریق سینما ایفا کرده است. در سال ۱۴۰۲، بیش از ۱۰ فیلم و مستند با موضوع فرهنگ رضوی در مشهد تولید شد که در جشنواره‌های داخلی و خارجی نمایش داده شدند.

نمایش: بازسازی آیین‌های رضوی

نمایش‌های آیینی، مانند تعزیه و تئاترهای مذهبی، یکی دیگر از جلوه‌های فرهنگ رضوی در مشهد هستند. تعزیه، که ریشه در سنت‌های نمایشی اسلامی دارد، در ایام محرم و صفر در حرم و محلات قدیمی مشهد اجرا می‌شود و داستان‌هایی از زندگی اهل بیت را بازسازی می‌کند. به گفته زینب احمدی، کارگردان تئاتر، «تعزیه در مشهد نه تنها یک هنر نمایشی، بلکه بخشی از هویت فرهنگی مردم است که نسل به نسل منتقل شده است.»

علاوه بر تعزیه، تئاترهای مدرن با موضوعات رضوی نیز در مشهد Neptune به نمایش درآمده‌اند. نمایش‌هایی مانند «شمس‌الشموس»، که داستان زندگی امام رضا (ع) را روایت می‌کند، در سالن‌های تئاتر مشهد اجرا می‌شوند و مخاطبان زیادی دارند. این نمایش‌ها به ترویج فرهنگ رضوی و تقویت حس معنویت در میان مردم کمک می‌کنند.

خوشنویسی: خطاطی در خدمت معنویت

خوشنویسی، به عنوان یکی از هنرهای سنتی ایرانی، در فرهنگ رضوی جایگاه ویژه‌ای دارد. کتیبه‌های حرم مطهر، که با خطوط ثلث و نستعلیق آیات قرآنی و اشعار عرفانی را به نمایش می‌گذارند، نمونه‌ای از این هنر هستند. استاد رضا مهدوی، خوشنویس مشهدی، می‌گوید: «خوشنویسی در حرم، مانند دعایی است که با قلم نوشته می‌شود و زائران را به سوی خدا می‌برد.» کارگاه‌های خوشنویسی آستان قدس رضوی هر ساله صدها هنرجو را آموزش می‌دهند و به حفظ این هنر کمک می‌کنند.

هنرهای تجسمی: نقاشی و نگارگری رضوی

هنرهای تجسمی، از جمله نقاشی، نگارگری، و تذهیب، نیز تحت تأثیر فرهنگ رضوی در مشهد شکوفا شده‌اند. نگارگری‌های حرم، با نقش‌ونگارهای اسلیمی و رنگ‌های درخشان، داستان‌هایی از زندگی امام رضا (ع) و مفاهیم عرفانی را به تصویر می‌کشند. موزه آستان قدس رضوی، که مجموعه‌ای از این آثار را نگهداری می‌کند، به گفته فاطمه رضوی، مسئول موزه، «محلی برای نمایش هنر رضوی و الهام‌بخشی به هنرمندان جوان است.»

کارگاه‌های نگارگری و تذهیب در مشهد، به‌ویژه در ایام دهه کرامت، نمایشگاه‌ها و برنامه‌های آموزشی برگزار می‌کنند که به ترویج این هنرها کمک می‌کند. در سال ۱۴۰۲، بیش از ۳۰۰ اثر تجسمی با موضوع فرهنگ رضوی در این نمایشگاه‌ها به نمایش درآمد.

ترویج فرهنگ رضوی در هنر و ادبیات

فرهنگ رضوی از طریق برنامه‌های فرهنگی و هنری متعدد در مشهد ترویج می‌یابد. آستان قدس رضوی با برگزاری جشنواره‌های شعر، موسیقی، و فیلم رضوی، و همچنین کارگاه‌های آموزشی خوشنویسی و نگارگری، نقش مهمی در این زمینه ایفا می‌کند. به گفته محمد رضایی، مدیر فرهنگی آستان قدس، «این برنامه‌ها نه تنها هنرمندان را به خلق آثار رضوی تشویق می‌کنند، بلکه فرهنگ رضوی را به نسل‌های جدید منتقل می‌کنند.»

شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌های دیجیتال نیز به ترویج این فرهنگ کمک کرده‌اند. انتشار اشعار، موسیقی، و فیلم‌های رضوی در پلتفرم‌هایی مانند اینستاگرام و یوتیوب، مخاطبان جهانی را با فرهنگ رضوی آشنا کرده است. در سال ۱۴۰۲، بیش از ۵ میلیون بازدید از محتوای دیجیتال مرتبط با فرهنگ رضوی ثبت شد.

تاثیر اجتماعی و فرهنگی

فرهنگ رضوی در تولیدات هنری و ادبی مشهد، به تقویت هویت فرهنگی و اجتماعی شهر کمک کرده است. این آثار، که در مراسم‌های مذهبی و جشنواره‌های فرهنگی ارائه می‌شوند، مردم را به ارزش‌های انسانی مانند محبت، بخشش، و همدلی نزدیک‌تر می‌کنند. به گفته دکتر لیلا کاظمی، جامعه‌شناس، «هنر و ادبیات رضوی، مانند پلی میان ایمان و خلاقیت، به انسجام اجتماعی و تقویت روحیه معنوی در مشهد کمک می‌کند.»

چالش‌ها و آینده فرهنگ رضوی در هنر

با وجود تأثیر عمیق فرهنگ رضوی، چالش‌هایی مانند کاهش علاقه نسل جوان به هنرهای سنتی و رقابت با رسانه‌های مدرن وجود دارد. کارشناسان پیشنهاد می‌دهند که با استفاده از فناوری‌های نوین، مانند واقعیت مجازی و اپلیکیشن‌های آموزشی، می‌توان این فرهنگ را به شکلی جذاب‌تر به نسل جدید معرفی کرد. همچنین، حمایت مالی از هنرمندان و ایجاد پلتفرم‌های دیجیتال برای نمایش آثار رضوی می‌تواند به گسترش این فرهنگ کمک کند.

فرهنگ رضوی در مشهد، مانند نوری درخشان، در شعر، موسیقی، سینما، نمایش، خوشنویسی، و هنرهای تجسمی جلوه‌گری می‌کند و هویت معنوی و فرهنگی این شهر را غنا می‌بخشد. این آثار، که از عشق و ایمان سرچشمه می‌گیرند، نه تنها هنرمندان را به خلق آثار بدیع ترغیب کرده‌اند، بلکه به عنوان فرهنگ رضوی، که ریشه در باورهای عمیق دینی و ارزش‌های معنوی شیعی دارد، در شهر مشهد به ویژه در حرم مطهر و آیین‌های مرتبط با آن، در قالب شعر، موسیقی، سینما، نمایش، خوشنویسی و هنرهای تجسمی، در آثار هنری و ادبی هنرمندان این شهر تبلور یافته و به ترویج فرهنگ عرفانی و انسانی کمک می‌کند.